Osoby którym czytanie, w związku z obniżeniem ostrości wzroku, sprawia znaczne trudności, wykorzystują przy tej czynności różne przybory optyczne, jak okulary, szkła powiększające lub teleskopy ułatwiające czytanie. Dla osób o bardzo słabej ostrości wzroku przybory te nie są jednak przydatne, gdyż powiększają tylko do 8-miu razy. Powyżej tego powiększenia powstają ogromne problemy: pole widzenia staje się zbyt ograniczone, odległość robocza jest za mała, głębia ostrości niewystarczająca lub oświetlenie za słabe. W tych przypadkach jedyną naprawdę
przydatną pomocą optyczną staje się powiększalnik telewizyjny-, urządzenie,
coraz szerzej stosowane w rehabilitacji słabo widzących w licznych krajach.

Powiększalnik ten stanowi system zamkniętego obwodu telewizyjnego / kamera połączona z odbiornikiem TV /, przystosowany specjalnie do czytania tekstu. Powiększa on oryginał nawet 30-krotnie, umożliwiając czytanie osobom o ostrości wzroku zaledwie 0,015 /tj. 20/1250 o ile ich pole widzenia jest dostatecznie duże.

Praktyczne zalety powiększalnika TV w porównaniu z istniejącymi przyborami optycznymi są następujące:

1. większy zakres powiększania przy możliwości dokonywania zmian,

2. duże pole obrazu / przy powiększeniu 24-krotnym na ekranie 26 calowy odczytać można jednocześnie 8 liter,

3. większa jasność,

4. możliwość zmiany kontrastu / białe litery na czarnym tle,

5. większa możność poruszania głową i oczami (kontakt z otoczeniem),

6. zmienna odległość od tekstu.

Zasadniczą wadą powiększalnika jest ograniczona, moc skupiania (linie obrazu leżą zbyt daleko od siebie), a także to, że zajmuje om dużo miejsca i jest kosztowny.

W Holandii pierwsze egzemplarze powiększalnika telewizyjnego wyprodukowano w 1973 roku, a obecnie wytwarza się go w 2 wersjach: typ P i typ T. Różnice polegają na odmiennym ustawieniu kamery. W typie P kamera znajduje się pod odbiornikiem TV, a w typie T znajduje się z przodu ponad odbiornikiem TV. Różne usytuowanie kamery powoduje różnice w obsłudze urządzenie. Ponadto w obu typach powiększalnika uzyskuje się różne zakresy powiększeń: typ Powiększa 3 - 24 krotnie, typ T powiększa 8-24 lub 12-35 razy.

Zdarza się, że urządzenia pomocnicze otrzymywane przez niepełnosprawnych są często nieużywane, stąd mogłyby równie dobrze wcale nie być opracowywane.

Aby przeciwdziałać takim problemom w odniesieniu do powiększalników .autorzy podjęli badania, oceniające wykorzystywanie tej pomocy optycznej, aby uzyskać głębszy wgląd w następujące kwestie:

1. Przydatność urządzenia.  /Czy ono spełnia potrzeby użytkownika/,

2. Akceptację urządzenia /Czy powiększalnik TV jest rzeczywiście użwany?/,

3. Możliwości jego ulepszenia - z uwzględnieniem zarzutów i sugestii.

Okoliczności badania i obserwacji tych kwestii w trakcie przeglądu były różne u poszczególnych osobników. Ponieważ przegląd obejmował krótki czas, zrezygnowano z informacji okulistycznej.  Analizie poddano tylko to co badani sami mówili na temat dolegliwości wzrokowych,

 

Metoda

Przegląd podzielono na dwie fazy: kwestionariusz i wywiad. Kwestionariusz obejmował następujące informacje: dane personalne, częstotliwość używania, czas używania, aspekty techniczne i opis innych używanych pomocy do czytania. Zostawiono także miejsce na uwagi użytkownika.  Holenderski Związek Niewidomych przesłał ten kwestionariusz z listem przewodnim - do losowo wybranych 400 użytkowników obu powiększalników TV produkcji holenderskiej. Od początku było wiadomo że nie zyska się rzetelnego wglądu w użytkowanie. powiększalników TV jedynie na podstawie pisemnych odpowiedzi na kwestionariusz. Z tego względu 30 użytkowników z wszystkich grup wiekowych uczestniczących w próbie odwiedzono w domu, w pracy lub w szkole, aby obserwować ich podczas używania powiększalnika TV /łącznie z szybkością czytania, postawą przy czytaniu oraz stosowanym powiększeniem / i aby uzyskać bardziej szczegółową informację na temat odpowiedzi podanych w kwestionariuszu. Osoby odwiedzane nie były reprezentatywne dla wszystkich użytkowników powiększalnika TV. Wybrano je, gdyż ich uwagi na kwestionariuszu wskazywały na silną motywację do używania urządzenia. Ponadto autorzy odwiedzili dwie szkoły oraz centrum rehabilitacyjne dla niewidomych i częściowo widzących.

 

Wyniki

Z 400 osób uczestniczących w przeglądzie 280 / tj. 70% / udzieliło odpowiedzi, spośród których 30 udzieliło także wywiadu. Respondentów podzielono wg grup wiekowych i płci / wykres 2/ Z odpowiedzi wynikało, że większość użytkowników powiększalnika TV mieściła się w grupie 20-45latków. Wynik ten nie był zaskoczeniem, gdyż najwięcej respondentów było w tej grupie wieku i ta grupa obejmowała większość ludzi, którzy stwierdzali, że używają urządzenia dla celów zawodowych. Następna największa grupa użytkowników obejmowała 61-75latków, trzecią stanowili ludzie od 75 lat wzwyż. Pula potencjalnych użytkowników wśród ludzi starych i bardzo starych jest duża, jeżeli uwzględni się znaczny wzrost w Holandii osób z niesprawnym wzrokiem wraz z wiekiem, co zestawiono w danych Centralnego Urzędu Statystycznego Holandii za lata 1971-72 / wykres 3/.  Ponadto z badań przeprowadzonych w innych krajach wynika, że procentowy udział użytkowników wzrasta wyraźnie w podeszły wieku.

Schorzenia wzroku wymienione przez ankietowanych obejmowały, głównie defekty siatkówki / 35% /, zmętnienie soczewki /10% / i defekty przewodnictwa w obrębie nerwu wzrokowego /10%/. Pozostałe 45% respondentów nie umiało określić swego schorzenia wzroku. Wcześniejsze badania wykazały, że o posługiwaniu się powiększalnikiem TV decydują częściej zaburzenia funkcjonowania wzroku niż postawiona w związku z tym diagnoza.

 

Częstotliwość i czas użytkowania

Częstotliwość użytkowania podzielono na trzy kategorie:

1/ raz lub dwa tygodniowo,

2/ raz lub dwa dziennie

3/ częściej niż dwa razy dziennie. Jak można zaobserwować na wykresie 4, który pokazuje częstotliwość użytkowania w każdej grupie wiekowej, większość respondentów /75% / używało powiększalnika codziennie. Dzieci wykorzystywały urządzenie rzadziej niż dorośli, ponieważ niektóre dzieci przebywały w szkole cały tydzień i używały własny powiększalnik w domu tylko podczas weekendu. /Używanie powiększalnika w szkole nie było badane w kwestionariuszu/,

Czas użytkowania podzielono także na trzy kategorie:

1. mniej niż 60 minut każdym razem,

2. za każdym razem 60-120 minut i

3. za każdym razem ponad 120 minut.

[ wykres 5 przedstawia czas użytkowania w każdej grupie wiekowej oraz wskazuje, że ] przeciętny czas użytkowania zmniejszał się w starszym wieku. Wywiad potwierdził poprawność danych ankietowych.

 

Test na czytania

Podczas wywiadu przeprowadzano krótki test na czytanie / 64 słowa/ podczas którego mierzono szybkość czytania oraz stosowane powiększenie.

Wyniki przedstawiono na wykresie 6. Wykres pokazuje, że  większości stosowanych powiększeń nie można by uzyskać przy pomocy innego urządzenia optycznego / tylko 1/4 użytkowników powiększalnika może cokolwiek zobaczyć przy pomocy lupy ręcznej lub przez specjalne okulary/. Na podstawie przeprowadzonych pomiarów nie można sprecyzować uwag co do preferencji dla jakiegoś określonego powiększenia lub na temat szybkości czytania w każdej z grup wiekowych, ponieważ badani byli rozproszeni w -każdej z grup wiekowych. A jednakże, jeżeli weźmie się pod uwagę, że na wykresie "N" oznacza szybkość czytania osobnika o normalnej ostrości wzroku i, że wskutek czynników związanych z samym procesem czytania /takich jak ograniczenia pamięci/ liczba 20 słów na min. jest dolnym limitem "rzeczywistego" czytania, można wtedy zauważyć jak silna musi być u wielu użytkowników powiększalnika TV motywacja do wytrwania w czytaniu z szybkością równą mierzonej. Fonda w roku 1976 stwierdził, że gdy 75 osób używało powiększalnika po raz pierwszy szybkość ich czytania wahała się od 27 do 150 słów/min. Genensky i współprac, w 1978 roku określili szybkość czytania w granicach 10 do 190 słów/min, u 80% osób używających powiększalnika TV po raz pierwszy.

 

Typ użytkowania

Powiększalnik TV używany był przez respondentów głównie do celu, dla którego został zaprojektowany - do czytania tekstu. Ponadto wielu respondentów używało go do pisania / 30-40% / i do oglądania fotografii /ok.50% [tabela 1] Inne zadnia obejmowały: rysowanie, haftowanie, regulowanie zegarków, oglądanie różnych rzeczy, jakie osoba częściowo widząca może chcieć obejrzeć i jakie można umieścić pod kamerą. 70% respondentów uważało za pożądaną możliwość oddawania przez powiększalnik TV kolorów.

Jednakże, wobec kosztów i innych czynników, należałoby najpierw zbadać, czy czytanie tekstu kolorowego ma te same zalety, jakie daje korzystanie z koloru w innych zastosowaniach jak np. robótki ręczne,

 

Aspektytechniczne i czynniki ludzkie

Powiększenie w granicach 3-34 razy w aparacie typu P i 8 - 24 razy w aparacie typu T wydawało się być wystarczające dla użytkowników: 95% z nich uznawało, że powiększalnik zwiększa tekst wystarczająco. 55% używających typ T czytało często z najmniejszym powiększeniem / 8 lub 10 razy /, 10% użytkowników typu P wybierało niekiedy-powiększenie 3-krotne. Tak więc istnieje wyraźna potrzeba na. urządzenie telewizyjne o mały powiększeniu; mogło by ono być stosowane do oglądania fotografii, gdzie widok ogólny jest ważniejszy niż szczegóły, [ Wyniki te zgadzają się, z rezultatami Genenskiego i współprac. z 1978  oraz Fondy z roku 1976, którzy stwierdzili potrzebę powiększania w granicach 3,5 - 22 oraz 5,5 - 20 odpowiednio. Fonda podkreślał potrzebę posiadania pary odpowiednich okularów przy używaniu powiększalnika. Choć my zgadzamy się z zaleceniami Fondy, to jednak żaden z naszych respondentów nie używał przy tym aparacie żadnych specjalnych szkieł. Szkła takie są jednakże często potrzebne szczególnie dla ludzi ze starczą dalekowzrocznością, gdyż odległość oka od ekranu wahała się u poszczególnych osób od 5 do 50cm.

Regulacja kontrastu zależy od oświetlenia otaczającego powiększalnik TV. Badanie wykazało, że ok. 70% respondentów preferuje czytanie z regulatorem kontrastu, kiedy to litery odbijają się na ile to możliwe od tła /wysoki kontrast/. Było to szczególnie istotne dla respondentów z zaćmą. Ponadto połowa uczestników używała urządzenia do odwracania kontrastu / jasny tekst na ciemnym tle /. Odsetek ten jest zgodny z danymi Moshina i Petersena / 1978 /, że 60% badanych osób preferowało odwrócenie kontrastu. Prawie żadna z badanych osób nie miała trudności z obsługą powiększalnika TV, chociaż oznaczenia obok guzików mogły by być większe dla osoby słabowidzącej. Respondenci zgłosili jednak więcej uwag na temat nastawiania ostrości (ogniskowania)
na tekst. Stwierdzili, że pożądany byłby "wyrównywacz" dla grubych książek aby zapobiec wybrzuszaniu się stron, gdyż po przeczytaniu linii nadal trzeba było dostosowywać kamerą do odległości od teksu. Dostosowywanie ogniskowej było także zawadą podczas patrzenia na przedmioty.

Respondenci stwierdzili, że odległość robocza - odległość pomiędzy kamerą a czytaną powierzchnią - jest generalnie za mała w powiększalniku typu P. /rys. 1 /. Można pod nim trzymać pionowo tylko ołówek, a układ nie jest odpowiedni do majsterkowania / np. naprawiania wtyczek. Więcej miejsca jest przy powiększalniku T, lecz głowa i ręce respondentów mogą zasłonić kamerę. Chociaż 15% respondentów używa maszyny do pisania nie mogą podczas pisania używać ani typu P ani T w ich obecnej formie. Płyta prowadząca była w ich ocenie za mała przy czytaniu dużych książek lub gazet. Czytanie gazety jest rzeczywiście trudne pod powiększalnikiem TV, gdyż gazetę trzeba kilkakrotnie składać i szukanie artykułów stwarza problemy.

Podczas przeprowadzania wywiadów wykonywano fotografię postawy przy czytaniu u rozmówców. Większość z nich siedziała zbyt nisko przed powiększalnikiem tak że ich oczy były na poziomie dolnej partii ekranu i musieli oni patrzeć ukośnie ku górze; występować wtedy mogą bóle grzbietu i szyi. Inną częstą skargą było migotanie obrazu, które jest spowodowane założoną częstotliwością TV / 50 Hz /. Migotanie obrazu było mniej widoczne przy odwróceniu kontrastu, z uwagi na mniejsze jasne powierzchnie.

Im bardziej dana osoba jest zależna od powiększalnika TV, tym mniej istotny wydaje się być jego wygląd zewnętrzny. W przypadku gdy jego wygląd uznaje się za irytujący (nieprzyjemny), umieszcza się go w pracowni lub w sypialni, jak to było u 30% respondentów. Innymi powodami nieumieszczania powiększalnika TV w pokoju ogólnym /living room/ były: brak odosobnienia lub rozpraszanie uwagi /każdy może przyłączyć się do czytania/ potrzeba możliwości zaciemniania otoczenia, a wreszcie że światło powiększalnika irytuje współmieszkańców. Dziesięć spośród badanych osób życzyło by sobie posiadać to urządzenie w wykonaniu łatwiej przenośnym, lecz tylko kilku z nich skłonnych byłoby zaakceptować mniejszy ekran. Genensky, Moshin i Petersen /1978/ prowadzili swoje badania z użyciem małego monitora i byli często pytani dlaczego ekran TV nie jest większy. Wydaje się więc, że rozmiarów ekranu nie można zbyt mocno zredukować. Jednakże w przypadku mniejszego ekranu linie obrazu leżą bliżej siebie, co oznacza, że jakość obrazu jest lepsza a powiększenie taje takie samo.

Wnioski

Przydatność powiększalnika TV dla potrzeb czytania jest wyraźnie widoczna poprzez fakt, że 98% respondentów określało powiększalnik jako pomoc użyteczną. Dane liczbowe o częstotliwości użytkowania i czasie używania jak również fakt, że tylko 1/4 użytkowników miała inny przyrząd z pomocą którego można było cokolwiek widzieć potwierdzają, że powiększalnik TV jest niezbędną pomocą dla tej grupy i osób poszkodowanych wzrokowo. Z pomocą tego urządzenia uzyskują oni pewną niezależność i zaufanie do siebie. Akceptowanie powiększalnika TV jako pomocy potwierdza się w fakcie, że ponad 3/4 respondentów używało go codziennie.

Aby ułatwić czytanie i aby uczynić powiększalnik TV łatwiejszym w użyciu dla celów innych niż samo czytanie, formułujemy poniższe zalecenia

1. Konstrukcję powiększalnika należy zmienić, aby odpowiadała potrzebom większej przestrzeni roboczej, przenośności i ewtl. kombinacji z maszyną do pisania.

2. Zarówno do czytania jak i innych zastosowań przydatne byłoby automatyczne ustawianie ostrości.

3. Użytkownikom należy udzielić wskazówek dla polepszenia ich postawy przy czytaniu, którą można także ulepszyć przez dostosowanie wysokości stołu i krzesła przed powiększalnikiem do wysokości ciała. Przydatna była by także lepsze ustawienie ekranu

4. Lepiej opracowane instrukcje i wskazówki mogłyby dać większej liczbie użytkowników pomysły co do wykorzystywania powiększalnika do celów innych niż czytanie, takich jak pisanie, rozwiązywanie krzyżówek, rysowanie lub czytanie nut, co mogłoby znacznie zwiększyć korzyści uzyskiwane przez użytkowników z tej pomocy.

 

Literatura /16 pozycji/

Autorzy pracują w grupie roboczej "Przybory dla osób z uszkodzeniem percepcji w Instytucie Badawczym Percepcji /IPO/ Eindhoven, Holandia.